اصفهان یکی از شهرهای تاریخی و زیبای کشورمان ایران است که دارای مکان‌های دیدنی زیادی بوده و همین موضوع باعث شده تا گردشگران بسیاری از جای جای دنیا با خرید پرواز اصفهان به آن سفر نمایند. در دل هر کدام از آثار تاریخی به جا مانده در این کلانشهر اسرار و رازهای زیادی نهفته که هر کدام از آنها داستان‌های شنیدنی دارند. همانطور که می‌دانید در دنیای باستان کاروانسراها در واقع نقش همان اقامتگاه‌ها و هتل‌های امروزی را داشتند که از بخش‌های گوناگونی تشکیل می‌شدند زیرا افراد در آن زمان به صورت گروهی و کاروانی سفر می‌کردند. یکی از جاذبههای تاریخی شهر یاد شده، کاروانسرای شیخ علیخان می‌باشد که در روزگاران گذشته محل اقامت مسافران مختلف بوده است. برای آشنایی بیشتر با این کاروانسرا در ادامه این مطلب از وبسایت پرواز با تو همراه ما باشید.
نقش کاروانسرا در دوران گذشته
همانطور که می‌دانید سفر کردن در گذشته مانند این روزها آسان نبود و همچنین امکان خرید پرواز اصفهان و یا دسترسی به قطار و اتومبیل شخصی وجود نداشت؛ از این رو افراد زمان زیادی را در راه سپری می‌کردند و به دلایل مختلف از جمله در امان ماندن از حمله حیوانات وحشی مجبور بودن تا به صورت گروهی سفر کنند. گاهی ممکن بود برخی از سفرها به دلیل سختی راه و یا طولانی بودن مسیر چندین ماه نیز به طول بیانجامند. در این میان کاروانسرا مامن مناسبی برای استراحت مسافران در میان راه بود که در آن افراد امکان دسترسی به غذای گرم و جای خواب راحتی داشتند.
موقعیت جغرافیایی ایران در روزگار گذشته بسیار پراهمیت بوده است چراکه کشورمان در شاهراه بازرگانی شرقی غربی واقع شده بود؛ با توجه به مطلب گفته شده می‌توان حدس زد که در آن زمان مسافران زیادی از کشورهای مختلف مجبور به عبور از ایران بودند و همین موضوع بر اهمیت ساخت و استفاده از کاروانسراها میافزود. لازم به ذکر است که در دوره صفویان اصفهان پایتخت کشور انتخاب بود و در آن زمان به ساخت و ساز راه‌های ارتباطی اهمیت زیادی داده می‌شد؛ از این رو بدیهی است که در دوره مذکور بر تعداد کاروانسراها افزوده شده باشد.
اهمیت دشت برخوار دو دوران صفوی
برخوار نام دشتی پهناور در منطقه شمال اصفهان است که در آن استراحتگاه‌های بین راهی زیادی به چشم می‌خورد. این منطقه در حال حاضر دارای ارزش تاریخی و فرهنگی بسیاری می‌باشد چراکه وجود کاروانسراهای متعدد نشان‌دهنده اهمیت برخوار در گذشته و عبور کاروان‌های مختلف از آن است. شاید جالب باشد بدانید که قدمت برخی از این استراحتگاه‌های بین راهی مربوط به دوره ایلخانی و اوایل اسلام می‌باشد. کاروانسراهای برخوار به دلیل اهمیت تجاری و ارتباطی که داشتند و نزدیکی به پایتخت کشور یعنی اصفهان از معماری باشکوه و عظمتی برخوردار بوده‌اند.
همانطور که گفته شد در زمان‌های گذشته موقعیت کشور به ویژه شهر اصفهان اهیمت زیادی از نظر ارتباط با سایر شهرها و کشورها داشته است. لازم است بدانید راه‌های ارتباطی که از دشت برخوار عبور می‌کردند اصفهان را به شهرهایی همچون گلپایگان، کرمانشاه، بروجرد، کربلا، بغداد و نجف متصل می‌نمودند. در این مسیر مسافران ابتدا به کاروانسرای شیخ علیخان می‌رسیدند و پس از آن اقامتگاه‌های دیگری همچون کاروانسرای صفوی مادر شاه و صفوی حسنیچه نیز وجود داشت که در صورت نیاز در آنها به استراحت بپردازند. به طور کلی کاروانسراهای دشت برخوار به دلیل نزدیکی به اصفهان از معماری زیبا و تحسین برانگیزی برخوردارند و از جمله ویژگی‌های مشترک میان آنها می‌توان به مشاهده 4 ایوان در هر کدام از آنها اشاره نمود.
کاروانسرای شیخ علیخان کجاست؟
این اقامتگاه که در زمان خود بنایی مجلل و باشکوه به حساب می‌آمده است در نزدیکی روستای چاله سیاه قرار گرفته است و فاصله آن تا اصفهان حدود 40 کیلومتر می‌باشد. جالب است بدانید که کاروانسرای یاد شده نقش هتل‌های 5 ستاره و لوکس امروزی را داشته است به گونه‌ای که بسیاری از میهمانان خارجی که از کشورهای مختلف قصد ورود به اصفهان را داشتند ابتدا در این محل اسکان داده می‌شدند. از طرف دیگر می‌توان کاروانسرای مذکور را اقامتگاهی سلطنتی نیز دانست چراکه برخی از پادشاهان صفوی در آن زمان، ایامی را در آن سپری نموده‌اند.این بنا دارای مساحتی به ابعاد 82 در 82 متر بوده و طول و عرض صحن آن به ترتیب 50 و 38 متر می‌باشد.
شاید برایتان این سوال پیش آید که چرا کاروانسرای شیخ علیخان از جمله جاذبههای تاریخی مهم شهر اصفهان محصوب می‌شود؟ در پاسخ باید گفت که دستور ساخت این مکان را شیخ علیخان زنگنه (یکی از وزرای شاه سلیمان صفوی) صادر کرد و پس از آن یکی از استادان ماهر و معروف اصفهانی به نام استاد طاهر آن را بنا نمود. لازم به توضیح است که در این میان استادان و هنرمندان مشهور دیگری نیز در ساخت اقامتگاه نام برده شده، نقش داشته‌اند از این رو می‌توان آن را نمونه‌ای باشکوه از فرهنگ و هنر ایرانی در زمان سلسله صفویان دانست. بر روی سردر کاروانسرای شیخ علیخان کتیبه‌ای با خط نستعلیق وجود دارد که با توجه به آن می‌توان حدس زد که سال ساخت این اقامتگاه مربوط به سال 1098 ه.ق است.
نظر جهانگردان درباره کاروانسرا
شهرت کاروانسرای شیخ علیخان در آن زمان به قدری بود که حتی برخی از جهانگردان نیز در آثار خود از آن یاد کرده‌اند. برای مثال یکی از معماران فرانسوی به نام ماکسیم سیرو که بنای آرامشگاه حافظ شیرازی نیز یکی از آثار اوست در یکی از کتابهایش آورده که به دلیل خشک شدن فلات ایران، منطقه و روستای چاه سیاه محبوبیت خود را از دست داده و کمتر کسی در آن ساکن بود؛ اما با ساخت اقامتگاه شیخ علیخان که دارای دو قنات بود این منطقه رونق یافت و منزلگاه عبور و مرور مسافران شد. لازم به ذکر است که آب آشامیدنی مورد نیاز از این دو قنات تامین می‌شده است.
علاوه بر این مورد، اوژن اوبن دسکو یکی از سفرای کشور فرانسه در زمان مشروطیت بود که در آن دوران، هنگام سفرش به اصفهان مدتی را در کاروانسرای شیخ علیخان اقامت داشت. وی در کتابش در رابطه با کاروانسرای شیخ علیخان گفته است که در این کاروانسرا کاروان‌های حمل بار کمتر از کاروان‌های سیاحتی و زیارتی اقامت دارند.
آشنایی با معماری کاروانسرای شیخ علیخان
در ابتدای این قسمت از مطلب پیش‌رو قصد داریم تا شما را با بخش‌های مختلف این مکان آشنا نماییم. از جمله قسمت‌های منحصر به فرد و گوناگون کاروانسرای شیخ علیخان می‌توان حیاط مجزا برای بانوان، اتاقک‌هایی جهت استراحت نگهبانان کاروانسرا، نانوایی، تالارهای بزرگ و هشت ضلعی، اصطبل، اَزخانه، دو تالار بزرگ و اصلی جهت پذیرایی و … را نام برد. توجه داشته باشید که در هر یک از تالارهای مذکور امکاناتی نظیر بخاری، رف، هواکش و طاقچه وجود دارد که نمونه آنها را در کمتر کاروانسرایی می‌توان مشاهده نمود.
درب ورودی کاروانسرای نام برده شده، در قسمت جنوبی این بنا واقع شده که دو طرف آن را 12 طاق‌نما پوشانده‌اند. این درب به واسطه یک دالان به دو حیاط 8 ضلعی متصل می‌شود که این دو حیاط از جنبه‌های مختلف مانند یکدیگر طراحی شده‌اند با این تفاوت که یکی از آنها به راهروی ورودی راه دارد. هر کدام از این حیاط‌ها به وسیله اتاقک‌ها و ایوان‌های بزرگ و کوچک مختلف احاطه شده‌اند که در زمان گذشته هر کدام از آنها برای اقامت یک خانواده در نظر گرفته می‌شده است. گفته می‌شود که دو حیاط نام برده شده عمدتا محل استفاده بانوان بوده است زیرا همانطور که گفته شد کاروانسرای شیخ علیخان یکی از اقامتگاه‌های سلطنتی کشور بوده که حرمسرای زنان زیادی در آن اقامت داشته‌اند.
همچنین در هر یک از ضلع‌های حیاط داخلی اصلی ایوان‌هایی وجود داشته است و دو تالار بزرگ پذیرایی پشت ایوان ضلع شمالی قرار گرفته‌اند. این دو تالار به وسیله درگاه‌های مختلف به یکدیگر متصل می‌شدند و هر دوی آنها مستطیل شکل بوده‌اند. بر اساس پژوهش‌های انجام شده انتظار می‌رود که از تالار جلویی که دسترسی به آن آسان‌تر بوده است عمدتا برای برگزاری جشن استفاده می‌شده است.
کلام آخر
کاروانسرای شیخ علیخان یکی از آثار تاریخی و دیدنی باشکوه و کم‌نظیر در استان اصفهان است که در سال 1364 شمسی به عنوان یکی از آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. زیبایی و شکوه این بنا در زمان خود به قدری بوده است که از آن به عنوان اقامتگاه سلطنتی نیز یاد می‌شود. استراحتگاه شیخ علیخان دارای قسمت‌های مختلفی مانند اصطبل، حجره‌ها، ایوان‌ها، خوار و بار فروشی و … بوده است که بسیاری از آنها در کاروانسراهای دیگر وجود نداشته است.